گزينش گروهي مناسب از كتابهاي مرجع
در درس پيش، فرايند گزينش پيام از پرسش را به بحث نهاديم و روش برگرداندن پيام به توصيفگرهاي داده و خواسته شده را شرح داديم. اگر پرسش به مذاكره نيازي نداشته باشد، گام بعد جريان پاسخگويي، معمولاً تعيين گروهي از ابزارهاي مرجع است كه احتمالاً پاسخ پرسش در آنها وجود دارد. گرچه ممكن است كتابداران مجرب با عمليات ذهني واحدي اين گام و گام بعد، يعنی تعيين عناويني خاص را در هم آميزند، ولي در اين متن، اين دو قسمت از يكديگر تفكيك شده است تا فرايند يادگيري آسانتر شود.
بعضي از پرسش ها بارها از طرف مراجعان مطرح مي‌شود. پرسش هايي در باب نشاني سازمان هاي دولتي، نام رؤساي سازمان ها و يا نحوة ارسال نامه به ناشران خارجي از سوي بسياري از افراد همه روزه مطرح مي‌شود. هنگامي كه پرسش آشنايي مطرح مي‌شود، كتابدار مرجع ميتواند با اطمينان به سوي كتاب مشخصي رود كه پاسخ متقاضي را مي‌دهد. اما، هنگامي كه پرسش براي اولين بار مطرح مي‌شود، بعضي از كتابداران ابتدا به فكر گروهي از كتاب هاي مرجعي مي‌افتند كه احتمالاً پاسخ در آنها يافت مي‌شود. درست است كه هزاران كتاب مرجع وجود دارد، اما اين عناوين را مي‌توان در تعداد محدودي از گروه هاي كلي تقسيم كرد. در بعضي موارد عناوين مشخص موجود در هر يك از اين گروه ها اطلاعات مشتركي دارد و انواع اطلاعات مشابهي عرضه مي‌دارد. صورتي از گروه هاي كلي كتاب هاي مرجع در ذیل مي‌آيد :
گروه هاي كلي كتاب هاي مرجع
منابع سرگذشتنامه‌اي
فهرستانهاي برگه‌اي، فهرستهاي مشترك
واژه‌نامه‌ها
دايره‌المعارف ها، ]دانشنامه‌ها[
منابع جغرافيايي
راهنماي متون
دستنامه‌ها، دستورنامه‌ها
نمايه‌ها، كتابنامه‌ها، چكيده‌ها
تك‌نگاشت ها، كتابهاي درسي
راهنماها ( غير سرگذشتنامه‌اي )
متون رديف اول
سالنامه‌ها، سالنماها
پس از تعيين و مجزا كردن گروههاي مشخصي از كتابهاي مرجع كه احتمال يافتن پاسخها در آنها مي‌رود، كتابدار ميتواند عنوان مشخصي از بين آنها انتخاب كند. در اجراي اين امر، كتابدار با تجربه بين نوع اطلاعات درخواستي و نوع كتابي كه پاسخ احتمالاً در آن است ارتباط برقرار مي‌كند. به بياني ديگر كتابدار بين نياز اطلاعاتي خواننده و محتواي نوعي خاص از ابزارهايي كه پاسخ مناسب را فراهم مي‌آورد رابطة منطقي برقرار مي‌كند. همان‌گونه كه پرسش ها را مي‌توان به اجزاي داده و خواسته تقسيم كرد، هر دسته از ابزارهاي مرجع را نيز مي‌توان با توجه به داده‌ها و خواسته‌ها دسته‌بندي كرد.
توصيفگر و جدولهاي تعيين گروهي مناسب از كتابهاي مرجع
جداول ذیل رهنمودي ذهني براي تطابق پيام پرسش با محتواي گروه هاي كتاب های مرجع فراهم مي‌آورد. در اين جدولها، توصيفگر داده شده با يكايك توصيفگرهاي خواسته شده تركيب يا انطباق داده مي‌شود و انواع كتاب هاي مرجعي كه احتمالاً مناسب اين تركيب هستند مشخص مي‌گردد. اين جداول از طريق نمايه‌سازي محتواي كلّي گروههاي متفاوت كتابهاي مرجع با توجه به توصيفگرهاي داده و خواسته شده تهيه شده است. توجه داشته باشيد كه در نمايه‌سازي محتواي هر يك از گروههاي متفاوت كتابهاي مرجع، با تعداد محدودي توصيفگر سر و كار نداريم؛ در حالي كه در نمايه‌سازي پيام موجود در هر پرسش، تنها يك توصيفگر داده شده و يك توصيفگر خواسته شده وجود دارد.
مثال زير طرز استفاده از جدولها را نشان مي‌دهد:
پرسش: آيا در مشهد باشگاه سواركاري وجود دارد؟
پيام پرسش: داده ـــــ مشهد
خواسته ـــــ باشگاه سواركاري
توصيفگرها: داده ـــــ اصطلاح- موضوعي
خواسته ــــ سازمان
در جدول ذیل هنگامي كه توصيفگر داده شده يعني، «اصطلاح - موضوع» با توصيفگر خواسته شده يعني «سازمان» تركيب مي‌شوند، گروه كتابهاي مرجعي كه احتمالاً پاسخ در آنها يافت مي‌شود عبارت است از راهنماهاي مكانها و مؤسسات؛ در اين راهنماها اطلاعاتي دربارة سازمانها، باشگاهها، بنگاههاي تجاري و انجمنهاي محلّي يا منطقه‌اي فراهم مي‌آيد.
مورد زير مثال ديگر براي طرز استفاده از جدولها است:
پرسش: در كدام منبع ميتوانيم اطلاعاتي دربارة تاريخچة دانشگاه شهيد چمران اهواز به دست آوريم؟
پيام پرسش: داده ــــ دانشگاه شهيد چمران اهواز
خواسته ــــ اطلاعات تاريخي
توصيفگرها: داده ــــ سازمان
خواسته ــــ اطلاعات زمينه‌اي
در جدول ذیل، توصيفگر داده شده، سازمان است. در اين جدول موارد زير به عنوان گروههايي از كتابهاي مرجع كه اطلاعات تاريخي يا زمينه‌اي را فراهم مي‌آورد، معرفي شده است :
دايره‌المعارفها دستنامه‌ها - دستورنامه‌ها تك‌نگاشتها كتابهاي درسي
راهنماهاي مكانها و مؤسسات انتشارات رديف اول
توجّه كنيد كه براي اولين بار مثال فوق (همچنين نگاه كنيد به جدول 3-2) تنها يك نوع از انواع گروه هاي كتاب هاي مرجع براي پاسخگويي در نظر گرفته شده است، در حالي كه در دومين مثال (همچنين نگاه كنيد به جدول 3-3) چند گروه از كتاب های مرجع معرفي شده است.
در پاسخگويي به پرسش مراجعان (نظير اطلاعات تاريخي دربارة دانشگاه شهيد چمران) گرچه ميتوانيم از جدول 3-3 به عنوان راهنما استفاده كنيم، اما روشي مورد نياز است كه براساس آن مراحل جستجو در هر يك از گروه هاي كتابهاي مرجع انتخاب شود. بي‌شك مطلوبترين مراحل دستيابي به پاسخ وحود دارد، اما سطح خدمات مرجع موجود هنوز نمي‌تواند براي تعيين بهترين مراحل جستجو در كتابهاي مرجع بالقوه مفيد تعميم هايي بدهد. در شرايط كاملاً يكسان، مراحل جستجوي مطلوب بايد كاملترين پاسخ را در كوتاهترين مدت فراهم آورد. چنانچه بتوان سؤال را هم از طريق مراجعه به دايره‌المعارفي آشنا و در دسترس و هم از طريق مراجعه به برگه‌دان براي بازيابي كتابي ناآشنا پاسخ داد، احتمالاً پاسخگويي از دايره‌المعارف مناسبتر است. اما اگر قرار باشد مراجعه كننده متن مورد نياز را به امانت ببرد، در آن صورت علي‌رغم اين كه براي يافتن آن متن زمان زيادتري لازم است، گزينش متن برتر خواهد بود.
جدول 3-2 داده: نشانة اختصاري (كوته‌نوشته) - نماد
| خواسته | نمونة پرسش | انواع كتابهاي مرجع |
سازمان | اكتاو نشانة چه نامي است؟ | واژه‌نامه |
تعريف | نشانة f نماد چيست؟ | دستنامه، دستورنامه |
| خواسته | نمونة پرسش | انواع كتابهاي مرجع |
تاريخ | كتابخانة ملي در چه سالي تأسيس شد؟ | دايره‌المعارف، راهنماي غيرزندگينامه‌اي، تك‌نگاشت، متن |
تصوير | مي‌توانيد عكسي از ساختمان كتابخانة ملّي فراهم آوريد؟ | دايره‌المعارف، تك‌نگاشت متن، انتشارات رديف اول |
اندازه | زيربناي سالن قرائت كتابخانة ملّي چند مترمربع است؟ | دايره‌المعارف، تك‌نگاشت متن، انتشارات رديف اول |
اطلاعات عددي شمارش | كتابخانة ملي سالانه چند كتاب فهرست‌نويسي مي‌كند؟ | دايره‌المعارف، راهنماي غيرزندگينامه‌اي، انتشارات رديف اول |
سازمان | كتابخانة ملي وابسته به كدام وزارتخانه است؟ | راهنماي غير زندگينامه‌اي |
شخص | رئيس كتابخانة ملي كيست؟ | دايره‌المعارف، تك‌نگاشت متن، راهنماي غيرزندگينامه‌اي |
نشاني- محل | نشاني پستي كتابخانه ملي چيست؟ | دايره‌المعارف، راهنماي متون، دستنامه، دستورنامه راهنماي غيرزندگينامه‌اي |
كتابشناسي | انتشارات كتابخانة ملي چيست؟ | فهرست برگه‌اي كتابخانه، فهرست مشترك، نمايه‌نامه-ها، كتابشناسي، چكيده‌نامه |
محل سند | نسخه‌اي از آخرين گزارش كتابخانة ملي در كجا نگهداري مي‌شود؟ | فهرست برگه‌اي كتابخانه فهرست مشترك |
اطلاع كتابشناختي | نويسندة كتاب «كتابخانة ملي ايران» كيست و اين كتاب را كدام ناشر چاپ كرده است؟ | فهرست برگه‌اي كتابخانه، فهرست مشترك، نمايه‌نامه، كتابشناسي، جكيده‌نامه |
اطلاعات زمينه‌اي | چه كسي ميتواند از كتابخانة ملي كتاب امانت بگيرد؟ | دايره‌المعارف، دستنامه، دستورنامه، تك‌نگاشت، متن راهنماي غيرزندگينامه‌اي، انتشارات رديف اول |
جدول 3-3 داده: سازمان مثال: كتابخانه ملّي ايران
جدول 3-4 داده: شخص مثال: مصدق
خواسته | نمونة پرسش | انواع كتابهاي مرجع |
تاريخ | مصدق در چه سالي به دنيا آمد؟ | منابع سرگذشتنامه‌اي، واژه‌نامه، دايره‌المعارف. |
تصوير | عكسي از مصدق را در كجا بجويم؟ | منابع سرگذشتنامه‌اي، دايره‌المعارف، تك‌نگاشت |
اطلاعات عددي اندازه | مصدق چند كيلو وزن داشت؟ | منابع سرگذشتنامه‌اي، دايره‌المعارف، تك‌نگاشت سالنامه، سالنما، متن |
اطلاعات عددي | بلنداي قامت مصدق چند سانتي‌متر بود؟ | منابع سرگذشتنامه‌اي، |
شمارش | | دايره‌المعارف، تك‌نگاشت سالنامه، سالنما، متن |
سازمان | مصدق در كدام سازمان بين‌المللي از ملي شدن نفت ايراع دفاع كرد؟ | منابع سرگذشتنامه‌اي، |
شخص | نام پدر مصدق چه بود؟ | منابع سرگذشتنامه‌اي، دايره‌المعارف تك‌نگاشت، متن |
نشاني - محل | مصدق در كجا به دنيا آمد؟ | منابع سرگذشتنامه‌اي، دايره‌المعارف، تك‌نگاشت، متن |
كتابنامه | ميخواهم دربارة مصدق مقاله‌اي بنويسم، به چند متن دربارة وي نياز دارم. | منابع سرگذشتنامه‌اي، برگه‌دان كتابخانه، فهرست مشترك، نمايه‌نامه، كتابنامه، چكيده‌نامه |
اطلاعات كتابشناختي | عنوان كتابي كه مصدق دربارة خود نوشته است چيست؟ | فهرست برگه‌اي كتابخانه، فهرست مشترك، نمايه‌نامه، كتابنامه، چكيده‌نامه |
اطلاعات زمينه‌اي | به اطلاعاتي دربارة نخست‌وزير شدن مصدق نياز دارم. | تك‌نگاشت، متن، منابع سرگذشتنامه‌اي، دايره‌المعارف، انتشارات رديف اول، سالنامه، سالنما |
خواسته | نمونة پرسش | انواع كتابهاي مرجع |
تاريخ | تهران در چه تاريخي بنا شد؟ | دايره‌المعارف، منابع جغرافيايي، تك‌نگاشت، متن |
تصوير | به نقشه‌اي از ميدان امام‌خميني تهران نياز دارم. | دايره‌المعارف، منابع جغرافيايي، تك‌نگاشت، متن |
اطلاعات عددي / اندازه | فاصلة تهران تا ساوه چقدر است؟ | دايره‌المعارف، منابع جغرافيايي |
اطلاعات عددي شمارش | جمعيت تهران چند نفر است؟ | دايره‌المعارف، منابع جغرافيايي انتشارات رديف اول |
سازمان | چه موزه‌‌هايي در تهران وجود دارد، | راهنماي غيرزندگينامه‌اي |
شخص | اولين شهردار تهران پس از انقلاب اسلامي كه بود؟ | دايره‌المعارف، منابع جغرافيايي |
نشاني - محل | استان تهران با چه استانهايي همجوار است؟ | دايره‌المعارف، منابع جغرافيايي |
كتابشناسي | چه مطالبي دربارة تهران چاپ شده است؟ | فهرست برگه‌اي كتابخانه، فهرست مشترك، نمايه‌نامه‌ها، كتابنامه‌ها، چكيده‌نامه |
جدول 3-5 داده: نشاني- محل مثال: تهران
جدول 3 - 6 داده: اطلاع ؛ موضوع مثال: بسكتبال
خواسته | نمونة پرسش | انواع كتابهاي مرجع |
تاريخ | بسكتبال در چه تاريخي ابداع شد؟ | واژه‌نامه، دايره‌المعارف ، دستورنامه، دستنامه، تك‌نگاشت، متن |
تصوير | به تصويري از اولين مسابقات حرفه‌اي بسكتبال در ايران نياز دارم. | واژه‌نامه، دايره‌المعارف، دستورنامه، دستنامه، تك‌نگاشت، متن |
اطلاعات عددي /اندازه | ابعاد ميدان بسكتبال چقدر است؟ | واژه‌نامه، دايره‌المعارف دستورنامه، دستنامه |
اطلاعات عددي / شمارش | در سال چند مسابقه حرفه‌اي بسكتبال در آلمان برگزار مي‌شود؟ | دايره‌المعارف، دستورنامه، دستنامه، سالنامه، سالنما |
سازمان | چه سازماني سازماندهي جام ملتهاي اروپا در رشتة بسكتبال را برعهده دارد، | راهنماي غيرزندگينامه‌اي دايره‌المعارف، كتاب سال، سالنما |
شخص | ابتداع كنندة بسكتبال چه كسي بود؟ | دايره‌المعارف، كتاب سال، سالنما |
نشاني- محل | بسكتبال در كجا ابداع شد؟ | دايره‌المعارف، تك‌نگاشت، متن |
كتابشناسي | به نوشته‌هايي دربارة بسكتبال براي نوشتن يك مقاله نياز دارم. | فهرست برگه‌اي كتابخانه، فهرست مشترك، راهنماي متون، نمايه نامة مقالات كتابنامه، چكيده‌نامه |
اطلاعات | كتابي دربارة بسكتبال با عنوان | فهرست برگه‌اي كتابخانه، |
كتابشناختي | را چه كسي نوشته است؟ | فهرست مشترك، نمايه‌نامه |
توصيه | مي‌توانيد كتابي دربارة بسكتبال كه مناسب جواني 14 ساله باشد معرفي كنيد، | كتابنامه، نمايه‌نامه، چكيده‌نامه |
اطلاعات زمينه‌اي | مقررات بسكتبال چه تفاوتي با مقررات واليبال دارد؟ | دايره‌المعارف، دستورنامه، دستنامه، تك‌نگاشت، متن |
جدول 3-7 داده: نشريه‌اي خاص مثال: مجلة لقمان
خواسته | نمونة پرسش | انواع كتابهاي مرجع |
تاريخ | انتشار مجلة لقمان از چه سالي آغاز شد؟ | فهرست برگه‌اي كتابخانه، فهرست مشترك، نمايه‌نامه، راهنماي نشريات، چكيده‌نامه، كتابنامه |
اطلاعات عددي شمارش | در سال چند شماره مجلة لقمان منتشر مي‌شود؟ | نمايه‌نامه، راهنماي نشريات، چكيده‌نامه |
سازمان | ناشر مجلة لقمان كدام سازمان است؟ | فهرست برگه‌اي كتابخانه، فهرست مشترك، نمايه‌نامه، كتابنامه، چكيده‌نامه، راهنماي نشريات |
شخص | سردبير مجلة لقمان كيست؟ | برگه‌دان كتابخانه، فهرست مشترك، نمايه‌نامه، كتابنامه، چكيده‌نامه |
نشاني- محل | نشاني پستي مجلة لقمان چيست؟ | نمايه‌نامه، كتابنامه، چكيده نامه، راهنماي نشريات |
كتابشناسي | آيا مجلة لقمان در سال گذشته مقاله‌اي دربارة «آموزش زبان فارسي» به چاپ رسانده است؟ | فهرست برگه‌اي كتابخانه، فهرست مشترك، راهنماي متون، نمايه‌نامة مقالات، كتابنامه، چكيده‌نامه |
محل سند | مجلة لقمان در چه كتابخانه‌اي نگهداري مي‌شود؟ | فهرست برگه‌اي كتابخانه، فهرست مشترك |
اطلاعات كتابشناختي | چندمين شمارة مجلة لقمان در بهار 1336 چاپ شد؟ | فهرست برگه‌اي كتابخانه، نمايه‌نامه، كتابنامه، فهرست مجلات. |
اطلاعات زمينه‌اي | خط‌مشي انتشار مجلة لقمان چيست؟ | فهرست برگه‌اي كتابخانه، فهرست مشترك، نمايه‌نامه، كتابنامه، چكيده‌نامه، انتشارات رديف اول، فهرست مجلات. |
